Odeszli od nas

Sesja naukowa w Ośrodku Badawczym ING PAN w Krakowie

Po uroczystości odsłonięcia odnowionego grobu Ludwika Zejsznera odbyła się w Ośrodku Badawczym Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Krakowie na ul. Senackiej sesja naukowa. W jej trakcie wygłoszone zostały następujące referaty:

1. dr Stanisław Czarniecki (ING PAN, Kraków): Postać prof. Ludwika Zejsznera i jego dorobek naukowy
2. dr hab. inż. Piotr Krzywiec, prof. nadzw. ING PAN (ING PAN, Warszawa): Wybrane aspekty badań geologicznych prof. Ludwika Zejsznera
3. mgr Wiesław A. Wójcik (Centralna Biblioteka Górska PTTK w Krakowie): Ludwik Zejszner jako ludoznawca.

Biografia

Prof. Ludwik Zejszner (1805 - 1871) urodził się w Warszawie. Jego ojciec, Karol Zeuschner, posługujący się jeszcze niemiecką pisownią rodowego nazwiska, pochodził z położonej niedaleko Gorzowa Wielkopolskiego Skwierzyny, gdzie prowadził aptekę, a po przybyciu do Warszawy objął posadę nadwornego aptekarza króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ludwik Zejszner ukończył liceum Lindego a następnie przez dwa lata studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. W czasie studiów na UW zaprzyjaźnił się z Romuladem Hubem, późniejszym senatorem Królestwa Polskiego. W 1824 roku młody Ludwik rozpoczął swoje peregrynacje po Niemczech, mające na celu szczegółowsze zapoznanie z de facto rodzącymi się dopiero nowoczesnymi naukami o Ziemi czyli mineralogią, paleontologią i geologią. Studiował w Berlinie, gdzie m.in. mógł poznać jednego z najwybitniejszych przyrodników XIX wieku, Alexandra Humboldta (wiele lat później przetłumaczy na język polski geologiczna część pierwszego tomu Kosmosu, wiekopomnego dzieła Humboldta). W 1825 roku przeniósł się do Getyngi, gdzie uzyskał stopień doktora. Zejszner swoje studia uniwersyteckie łączył z intensywną pracą geologiczną w terenie – ten rys jego działalności naukowej będzie rozpoznawalny do końca jego kariery zawodowej.

Pierwszy krakowski rozdział w życiu Zejsznera rozpoczął się w roku 1829, kiedy po wygraniu konkursu ogłoszonego przez władze uniwersytetu L. Zejszner objął nowo utworzoną katedrę mineralogii. Swoje obowiązki dydaktyczne łączał cały czas z pracą w terenie – w tym okresie w znacznej mierze skoncentrowaną na obszarze Karpat, w szczególności Tatr. W swoją pierwszą podróż w Tatry wyruszył już pod koniec lipca 1829 roku, czyli w czasie kiedy jeszcze finalizował przeprowadzkę do Krakowa. Tatry pozostały obszarem intensywnych badań naukowych Zejsznera przez bez mała ćwierć wieku. Poświęcił im wiele ze swoich publikacji naukowych, wydawanych tak w Polsce (m.in. w Rocznikach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i w Bibliotece Warszawskiej) jak i poza jej granicami (Niemcy, Francja, Rosja etc.).

Katedra mineralogii UJ została zlikwidowana w 1833 roku. Po opuszczeniu Uniwersytetu Jagiellońskiego – dodajmy, że opuszczeniu wymuszonym przez ówczesne władze krakowskiej Alma Mater, zmierzające w kierunku coraz silniejszej germanizacji Uniwersytetu – L. Zejszner pozostał w Krakowie, gdzie przez kolejne cztery lata pełnił obowiązki dyrektora górnictwa Wolnego Miasta Krakowa, zajmując się m.in. problemami górnictwa i hutnictwa cynku i węgla. W tym czasie poszerza obszar swoich zainteresowań o problematykę wód mineralnych oraz złóż ropy naftowej.

W roku 1837 prof. Zejszner opuszcza stanowisko dyrektora górnictwa Wolnego Miasta Krakowa i po przeniesieniu do Warszawy przez następne 10 lat, już jako osoba prywatna, kontynuje swoje prace geologiczne, zamieszczając ich wyniki w wielu publikacjach, które ukazały się w Polsce i poza jej granicami. Warto podkreślić, iż nie tylko geologia była obszarem zainteresowania naszego bohatera – jest on uważany za pioniera etnografii, będąc autorem m.in. pracy zatytułowanej Pieśni ludu Podhalan, czyli górali tatrowych polskich opublikowanej w Bibliotece Warszawskiej w 1845 roku. W roku 1843 Zejszner odbył podróż geologiczną w Góry Świętokrzyskie i Tatry wraz z jednym z najznakomitszych geologów działających w XIX wieku sir. Roderickiem I. Murchisonem.

Po Wiośnie Ludów Ludwik Zejszner, już jako doświadczony geolog legitymujący się znacznym dorobkiem naukowym, wraca do Krakowa i obejmuje na UJ katedrę fizjografii, obejmującą mineralogię i zoologię. Tym samym rozpoczęty został drugi krakowski rozdział w życiu naszego bohatera. Pracując na Uniwersytecie i ucząc studentów geologii i mineralogii kontynuował swoje prace terenowe, tak w Karpatach jak w rejonie wokół krakowskim, publikując ich wyniki w wielu prestiżowych czasopismach.

W roku 1857 Ludwik Zejszner wyjeżdza do Warszawy gdzie w Akademii Medyko-Chirurgicznej obejmuje katedrę mineralogii. Odszedłwszy z Akademii Zejszner pozostał w Warszawie, podejmując pracę w Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, kontynując jednocześnie swoje prace geologiczne, coraz bardziej wówczas skupione na rejonie świętokrzyskim.

Kolejny, trzeci już krakowski rozdział w życiu Ludwika Zejsznera rozpoczął się w roku 1870. Jego przenosiny do Krakowa związane były z podjęciem prac na rzecz Galicyjskiego Banku Przemysłowo-Handlowego dotyczących poszukiwań ropy naftowej, co związane było z ówczesnymi odkryciami Ignacego Łukasiewicza, co warto podkreślić – ucznia Ludwika Zejsznera. Niestety, ten etap życia Zejsznera na galicyjskiej ziemi został bardzo brutalnie przerwany – 2 stycznia 1871 roku został on bowiem brutalnie zamordowany w swoim mieszkaniu na ul. Brackiej... Zdarzenie to rzecz jasna wstrząsnęło całym Krakowem, pisały o nim wszystkie ważniejsze gazety. Jak wykazało przeprowadzone szczegółowe śledztwo prof. Zejszner został zamordowany w dość tajemniczych okolicznościach, przez przyjętego przez siebie niedawno na służbę człowieka posługującego się aż 5 nazwiskami (Zdziarski – Bachowski – Szulewicz – Michalski – Gębski)., któremu pomagały jeszcze dwie inne osoby. Motyw tej zbrodni nie został do końca przekonywująco wyjaśniony. Bez względu jednak na motywy tej zbrodni faktem pozostaje, iż niezwykle pracowite i produktywne życie prof. Ludwika Zejsznera zostało nagle i brutalnie przerwane, bez wątpienia z ogromną szkodą dla polskiej geologii.

Więcej informacji o życiu i pracy naukowej prof. Ludwika Zejsznera można znaleźć w następujących pracach:

1. Chałubińska Aniela, 1928, Ludwik Zejszner jako geograf. Kosmos, 53(2-3): 245-286.
2. Czarniecki Stanisław, 1958, Ludwik Zejszner (1805-1871). Wszechświat, 93-96.
3. Czarniecki Stanisław, 1958, Nieznany portret Ludwika Zejsznera. Wszechświat, 356-357.
4. Czarniecki Stanisław, 1961, "Notaty" Ludwika Zejsznera i ich znaczenie dla badań nad historią geologii w Polsce. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, seria C, z. 4, 61-88.
5. Czarniecki Stanisław, 1966, Rękopisy Ludwika Zejsznera zachowane w Muzeum Naukowo – Przyrodnicznym we Lwowie. Prace Muzeum Ziemi, 8: 155-157.
6. Czarniecki Stanisław, 1990, Wincenty Pol i Ludwik Zejszner – pierwsi profesorowie nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego. Muzeum Lubelskie.
7. Czarniecki Stanisław, Martini Zofia, 1985, Ludwika Zejsznera pierwsze spotkanie z Tatrami. w: Rocznik Podhalański, t. III, 261-270
8. Daszkiewicz Piotr, Tarkowski Radosław, 2008, List Ludwika Zejsznera (1805-1871) do Aleksandra Brongniarta (1770-1847) w zbiorach Biblioteki Głównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN) w Paryżu. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 53(1): 91-95.
9. Marek Graniczny, Joanna Kacprzak, Halina Urban, Piotr Krzywiec, 2007, Ludwik Zejszner – wybitny człowiek i przyrodnik, jeden z pionierów kartografii geologicznej w Polsce. Przegląd Geologiczny, 55(11): 925-932.
10. Kremer Aleksander, 1871, Ludwik Zejszner. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej, 5: 163-172.
11. Szaflarski Józef, 1972, Najwybitniejszy polski geolog XIX w. jako wszechstronny badacz Tatr. [w]: Poznanie Tatr, Warszawa, 526-579
12. Szwaja Janusz, 1972, Zamordowanie profesora Ludwika Zejsznera. Kraków. [w]: Salomonowicz S., Szwaja J., Waltoś S., Pitaval Krakowski.
13. Juliusz Zborowski, 1966, Itineraria Ludwika Zejsznera w Tatrach i na Podtatrzu. Prace Muzeum Ziemi, 8: 147-153.
14. Zejszner Ludwik, 1961, Pamiętniki moje. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, seria C, z. 4:89-103.
15. Zejszner Ludwik, 1985, Pierwsza ekskursja w Tatry, w 1829 roku. w: Rocznik Podhalański, t. III, 271-313.

Publikacje - bibliografia

"Retrospektywna bibliografia geologiczna Polski 1750-1900” (1966) autorstwa Reginy Fleszarowej podaje 189 publikacji autorstwa L. Zejsznera, „Retrospektywna bibliografia geologiczna Polski 1750-1900. Uzupełnienia” (1972) autorstwa Stanisława Czarnieckiego i Zofii Martini podaje dodatowych 16 publikacji, co w sumie daje liczbę 205 pozycji opublikowanych w latach 1829 – 1884.

Pierwszą pracę zatytułowaną „O Górze Tenczyńskiej” L. Zejszner opublikował w 1829 r., ostatnia pt. „Poszukiwania gieologiczne dokonane w południowo-zachodnich okolicach Królestwa Polskiego, a przeważnie w górnej dolinie rzeki Warty w 1864 r.” ukazała się pośmiertnie w 1884 r.

L. Zejszner publikował swe prace w przeróżnych periodykach, wydawanych tak na ziemiach polskich:

1. Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (ilość opublikowanych artykułów: 22)
2. Rocznik Wydziału Lekarskiego UJ
3. Biblioteka Warszawska (ilość opublikowanych artykułów: 30)
4. Przegląd Naukowy Literaturze, Wiedzy i Umnictwu Poświęcony
5. Dzwon Literacki
6. Biblioteka Naukowa Zakładu im. Ossolińskich
7. Przyroda i Przemysł (Poznań)
8. Roczniki Gospodarstwa Krajowego
9. Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
10. Pamiętnik Naukowy
11. Pamiętnik Fizyograficzny (pośmiertnie)
12. Orędownik Naukowy
13. Gazeta Lwowska
14. Kalendarz Polski
15. Kłosy
16. Przegląd Polski

jak i zagranicą:

1. Zeitschrift für Mineralogie, Geognosie / Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrafektenkunde / Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie (ilość opublikowanych artykułów: 69)
2. Übersicht der Arbeiten der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur
3. Bulletin de la Société Géologique de France
4. Bulletin de la Société Impériale des Naturalistes de Moscou
5. Annalen der Physik und Chemie
6. Berichte über die Mitteilungen von Freunden der Naturwissenschaften in Wien (ilość opublikowanych artykułów: 8)
7. Annales des Mines ou Recueil de Mémoires sur l’exploitation des Mines et sur les sciences qui s’y rapportent
8. Jahrbuch der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichsanstalt
9. Sitzungberichte der Kaiserlich Königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin (ilość opublikowanych artykułów: 5)
10. Abhandlungen der Königlichen  Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften
11. Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft (ilość opublikowanych artykułów: 16)
12. Zapiski S. Peterburskowo Minierałogicziewskowo Obszcziestwa
13. Bericht über die Versammlung Deutscher Naturfoscher und Ärzte
14. Monatsberichte  über die Verhandlungen der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin
15. Kalet Népe
16. Ziwa

Impact Factor

Odbiór prac L. Zejsznera przez środowisko naukowe

J. Samsonowicz, 1948, Historia Geologii w Polsce: „Na dorobek naukowy L. Zejsznera składa się około 140 rozpraw (...) stojących na najwyższym poziomie naukowym, a odnoszących sie głównie do zagadnień stratygraficznych, od syluru po trzeciorzęd, na obszarach Polski południowej. Brał nadto udział w tłumaczeniu dzieł Humboldta (4 tomy, Warszawa, 1862) i ogłosił świetnie napisane dziełko Geologia do łatwego zrozumienia zastosowana (Kraków, 1856).”
Tak jak i dziś, o wadze prac naukowych świadczy – przynajmniej w pewnym zakresie – ich percepcja (dziś mierzona indeksem cytowań etc.) wśród innych naukowców. Publikacje Ludwika Zejsznera znalazły liczne grono czytelników, tak w Polsce jak i poza jej granicami.

Przykładem pracy wydanej w Polsce, w których znalazły się istotne odniesienia do wyników badań naukowych Ludwika Zejsznera może być następująca publikacja: Józef Dietl, 1857, Krynica w Karpatach galicyjskich położona, opisana pod względem historycznym, topograficznym, klimatycznym, botanicznym, geologicznym i lekarskim. Kraków.

W 1843 r. prof. Ludwik Zejszner towarzyszył jednemu z najwybitniejszych geologów XIX w., sir Roderickowi Murchisonowi, w wyprawie geologicznej obejmującej rejon świętokrzyski (por. Narkiewicz M., Krzywiec P., Diemer J., 2012, Geologia Gór Świętokrzyskich oczami Rodericka Murchisona – wizyta w czerwcu 1843 roku i jej echa. Przegląd Geologiczny, 60: 220-225), oraz rejon karpacki. R. Murchison (1792 – 1871) należy bez wątpienia do najwybitniejszych naukowców XIX wieku. Jako pierwszy wyróżnił system sylurski, później następujący po nim system dewoński (wspólnie z Adamem Sedgwickiem), a w czasie podróży do Rosji wyróżnił system permski. Jego prace weszły do kanonu geologii światowej i stanowią kamienie milowe w rozwoju nauk o Ziemi. Wśród prestiżowych funkcji pełnionych przez Murchisona należy wymienić trzykrotne przewodniczenie najstarszej zawodowej organizacji geologicznej czyli Londyńskiemu Towarzystwu Geologicznemu.

Liczne odniesienia do publikacji Ludwika Zejsznera znalazły się w następujących pracach R. Murchisona:

(1) Murchison Roderick Impey, de Verneuil Édouard, de Keyserling Alexandre, 1845, The geology of Russia in Europe and the Ural Mountains. London.

W latach 1840 - 1841 Murchison na zaproszenie cara Mikołaja I odbył dwie ekspedycje naukowe na obszarze Rosji. Efektem tych podróży była m.in. książka The Geology of Russia in Europe and Ural Mountains (Murchison, de Verneuil & Keyserling, 1845) oraz mapa zatytułowana Russia in Europe and the Ural Mountains conducted under the Auspices of the Emperor of All The Russias. W książce znajdują się reminiscencje Murchisona dotyczące również jego pobytu w Polsce (1843 r.), zaś na mapie przedstawiona jest w zasadzie cała Polska w jej obecnych granicach.

(2) Roderick Impey Murchison, 1849, On the geological structure of the Alps, Apennines and Carpathians, more especially to prove a transition from Secondary to Tertiary rock, and the development of Eocene deposits in Southern Europe. London.

Wyniki badań terenowych przeprowadzonych przez R. Murchisona  w Karpatach wspólnie z L. Zejsznerem zostały zawarte w innej klasycznej pracy Murchisona dotyczącej Alp, Apeninów i Karpat, wydanej po angielsku:

On the geological structure of the Alps, Apennines and Carpathians, more especially to prove a transition from Secondary to Tertiary rock, and the development of Eocene deposits in Southern Europe. London, 1849.

niemiecku:

Ueber den Gebirgsbau in den Alpen, Apenninen und Karpathen, namentlich um einen Uebergang aus sekundaren Gebilden in tertiäre darzuthun und uber die Entwicklung eocener Ablagerungen im sudlichen Europa and Nachtrage. Stuttgart, 1850

oraz włosku:

Memoria sulla struttura geologica delle Alpi degli Apennini e dei Carpazi diretta specialmente a provare dalle rocce secondaire alle terziarie e lo sviluppo dei depositi eocenici nell' Europa meridionale. En appendice sulla Toscana. Firenze, 1850.

(3) Roderick Impey Murchison, 1872, Siluria. A History of the Oldest Rocks in the British Isles and other countries; with sketches of the origin and distribution of native gold, the general succession of geological formations, and changes of the Earth's surface. London.

W ostatnim, 5 wydaniu kolejnego epokowego dzieła Murchisona, „Siluria” (ukazało się w 1872 r. czyli po śmierci tak Murchisona jak i Zejsznera) znajduje się informacja o otrzymaniu przez Murchisona pracy Zejsznera nt. dewońskich skamieniałości z rejonu Kielc. Chodzi o pracę: Über das Alter Grauwackerschiefer und der bräunlichgrauen Kalksteine von Świętomarz bei Bodzentyn im Kielcer Übergangs-Gebirge. Zapiski S. Peterburskowo Minierałogicziewskowo Obszcziestwa, 1866.

Podręczniki

Prof. L. Zejszner zapisał się w znamienity sposób na polu popularyzacji nauk o Ziemi będąc autorem dwóch podręczników mineralogii, pierwszego napisanego po polsku podręcznika geologii oraz prac popularyzujących paleontologię.

Wg Morozewicza (Przedmowa. w: Tschermak, Becke, 1931, Podręcznik mineralogji. Warszawa):
Zejszner, wykładający od r. 1829 mineralogję w Uniwersytecie Jagiellońskim, słusznie w przedmowie do swego Systematu twierdzi, że mineralogja Wernera oparta wyłącznie na rozpoznawaniu charakterów zewnętrznych „daleka jest od dzisiejszego stanowiska”. (...) W Szwecji (...) Berzelius stworzył nową zasadę systematyki mineralogicznej opartą na elektrycznych właściwościach pierwiastków chemicznych i na (...) izomorfizmie. (...) Zasadę tę przyjął Zejszner, poczynił jednak pewne zmiany co do porządku i podzielił niektóre zbyt obszerne klasy na rzędy i familje. (...). Niewielka książeczka Zejsznera stanowi istotny postęp w historji naszego podręcznikarstwa mineralogicznego: zrywa ona stanowczo z tradycją Wernera, zapoznaje ogólnie z poglądami chemicznymi Berzeliusa na świat mineralny, tudzież z początkami krystalografji Weissa. Pod względem słownictwa Zejszner trzyma się terminów (Hauyego) ogólnie przyjętych, urobionych z greckiego, niekiedy używa nazw chemicznych, w niektórych jednak przypadkach zachowuje też nazwy Drzewińskiego (mianowicie – kruszców).

Wg Morozewicza (Przedmowa. w: Tschermak, Becke, 1931, Podręcznik mineralogji. Warszawa):
Ostatnią dobę historji naszego podręcznikarstwa mineralogicznego stanowią dzieła Zejsznera i Altha, profesorów Wszechnicy Jagiellońskiej. Obydwie książki są ułożone samodzielnie i ujawniają mniej więcej jednakowy poziom wiedzy. Ważne znaczenie historyczne tych dzieł polega na tem, że wypełniły one przerażającą lukę w naszej literaturze mineralogicznej, zapoznały ze stanem mineralogji w Niemczech, stworzyły słownictwo krystalograficzne, wzorowane na Weissie i Naumannie. (...) Książkę Zejsznera ilustrują dość liczne drzeworyty, wzięte częścią z podręcznika Naumanna, częścią zaś wykonane udatnie w Warszawie. (...) Podręczniki Zejsznera  i Altha posiadają nadto cechę znamienną: autorowie ich byli z zawodu geologami, którzy w dziedzinie mineralogji samodzielnie nie pracowali, lecz ją tylko wykładali; dzieła ich przeto nie są utworami jednolitemi, opartemi na sądach oryginalnych, lecz mają raczej charakter kompilacji. Bądź co bądź potomność zachowa dla obu profesorów krakowskich wdzięczność długotrwałą, za to mianowicie, że zbierając zasługi swoje na polu geologji ziem polskich, nie zapomnieli jednocześnie o dziedzinie pokrewnej i obdarowali literaturę ojczystą dziełami (...) użytecznymi, dziełami, które do ostatnich czasów były u nas jedynymi źródłami wiadomości mineralogicznych.

L. Zejszner podjął próbę spopularyzowania nowoczesnej wiedzy paleontologicznej dotyczącej ziem polskich, rozpoczynając w 1845 r. wydawanie we współpracy z Biblioteką Warszawską (w której opublikował szereg swoich prac) „Paleontologii Polski”. Ze względu na trudności finansowe (brak odpowiedniej liczby prenumeratorów) ukazały się jednak tylko 3 „poszyty” tego wydawnictwa, z opisami i rycinami skamieniałości karbońskich, jurajskich, kredowych i trzeciorzędowych.

„Geologia do łatwego pojęcia zastosowana” L. Zejsznera to proto-podręcznik geologii dynamicznej i geologii historycznej oraz paleontologii ziem polskich, z podkreśleniem aplikacyjnej strony badań geologicznych 
(por. J. Gągol: http://geoportal.pgi.gov.pl/pgi-os/wiedza/zejszner)

Kartografia

Prof. Ludwik Zejszner był autorem pierwszej nowoczesnej mapy geologicznej Tatr (Carte geologique de la chaine du Tatra et des soulevements paralleles, 1844, Berlin) oraz pierwszych – niestety nieopublikowanych – arkuszy mapy geologicznej rejonu świętokrzyskiego (Karta geognostyczna okręgu wschodniego górnictwa Królestwa Polskiego)

Mapa Geologiczna Tatr, 1844 (Oryginał znajduje się w Technische Universität Bergakademie, Freiberg, Germany)

Karta geognostyczna okręgu wschodniego górnictwa Królestwa Polskiego Arkusz Chęciny   (Oryginał znajduje się w Bibiotece Śląskiej; komplet zachowanych arkuszy został udostępniony w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej)